Test ve Sınavlarda Ölçme

Ölçme, varlık veya olayların belli bir nitel veya nicel özelliğe sahip oluş derecelerini belirleme işlemidir. Bu belirlemede gerçekte var olanın, ilişkileri belirlenmiş bir semboller sistemi (formel ilişkiler sistemi) ile betimlenmesine çalışılır. Betimlemede, ölçülen büyüklükler arasındaki ilişkiler, bir semboller sistemindeki ilişkilerle gösterilir. Bu ikisi arasında mümkün olan en yüksek derecede bir uyumun, yani ölçülen büyüklüklerde var olan bir ilişkinin kullanılan semboller sisteminde de aynen bulunması koşulunun sağlanmasına çalışılır (Turgut 1977).

Bir tahta parçasının ne kadar uzunluğa, bir eşyanın ne kadar ağırlığa, bir yerin ne kadar sıcaklığa sahip olduğunu belirlemeye çalışırken, bunların her birinde bir ölçme yapılmaktadır. Uzunluğu bir birim olan bir tahta parçası ile uzunluğu üç birim olan bir başka tahta parçasının boyları bu sayılar yardımı ile betimlenmektedir. Bu durumda bir ile üç sayıları arasındaki tüm ilişkiler bu iki tahta parçasının boyları arasında da aynen vardır. Ölçmede yapılması gereken iş, gerçeğin, önemli bir anlam kaybı olmadan betimlenmesidir. Bu örnekteki ölçme sırasında önemli bir anlam kaybı olmamıştır.

Ölçmenin yukarıdaki genel tanımı, eğitim için de geçerlidir. Nitekim bir kişinin ne derecede öğrenme gücüne ya da belli bir alanda ne derecede yüksek bir öğrenme düzeyine sahip olduğu belirlenirken de birer ölçme yapılmaktadır. Ancak bu durumlarda, yukarıda sözü edilen koşullara tam olarak uyulamamaktadır. Bu durum daha sonra ele alınacaktır.

Her ölçme işleminde, ölçülmek istenen bir özellik ile bu özelliğin ölçülmesine yarayan bir ölçek, yani ölçme aracı söz konudur. Kullanılan ölçeğin kendi yapısına uygun bir başlangıç (sıfır) noktası ve tanımlı bir birimi (aralığı) vardır. Ölçme yapmak demek, varlık veya olayın ölçülmek istenen özelliğini bu özelliğin ölçülmesine yarayan bir ölçek ile belli bir şekilde “karşılaştırmak” ve bu yolla, üzerinde durulan özelliğin “büyüklüğü” nün kaç ölçek birimine denk, yani kaç ölçek birimi kadar olduğunu belirlemek demektir. Ölçme işleminin sonunda bir ölçü elde edilir. Yukarıda da söylendiği gibi bu ölçü, varlık veya olayın ilgilenilen özelliğinin, kaç ölçek birimine denk bir büyüklük olduğunu gösteren bir sayıdır.

Bu söylediklerimizi yukarıdaki uzunluk ölçme örneği ile açıklamak istersek şöyle diyebiliriz: Bir tahta parçasının uzunluğunu ölçmek isteyen bir kişi düşünelim. Bu kişinin ölçmek istediği bir özellik vardır. Şimdi onun, uzunluk ölçmeye yarayan bir ölçek bulması gerekir. Daha sonra bu kişi tahtanın uzunluğu ile ölçeğin birimi olarak belirlenmiş olan uzunluğu, belli kurallar uyarınca karşılaştıracaktır. Bu kurallardan biri, ölçeğin başlangıç noktasını, uzunluğu ölçülecek olan tahtanın bir ucuna denk getirmek; ikincisi, bu durumu bozmadan tahtanın boyu ile ölçeği birbiriyle çakıştırmak; üçüncüsü ise, ölçeğin başlangıç noktasından başlayarak, tahtanın diğer ucunun denk geldiği noktaya kadar kaç birimlik bir uzunluk olduğunu saymaktır. Günlük yaşamda kullandığımız uzunluk ölçekleri için bu sayma işlemine gerek yoktur. Ölçeğin başlangıç noktasından itibaren onun belli noktalarına kadar kaçar birim uzunluk olduğu daha önceden sayılarak ölçeğe yazılmıştır. Ancak böyle bir saymanın daha önceden yapılmış olup olmaması, ölçme işleminin özünü değiştirmez.

Eğitimde yer aldığı şekliyle ölçmeyi şöyle örneklendirebiliriz. Adayların bir yabancı dildeki sözcük dağarcıklarının (kelime haznelerinin) zenginliğini ölçmek isteyen bir uzman düşününüz. Bu uzman ilk önce o yabancı dilde sözcük dağarcığı zenginliğini ölçen bir test (ölçek) bulacaktır. Böyle bir testteki her madde (soru) ile bir sözcüğün öğrenilmiş olup olmadığı belirlenebiliyor ve bu testte elli madde (soru) bulunuyorsa, bu test sıfırdan elliye kadar bölmeleri olan bir ölçek gibidir. Bu ölçeğin her birimi, bu durumda, “bir sözcüğün bilinmesi” kadar bir sözcük dağarcığı zenginliğini göstermektedir. Bu örnekteki uzmanın daha sonra yapacağı iş, adayların sözcük dağarcıklarını bu ölçekle karşılaştırarak, onların sözcük dağarcıklarının, kaçar ölçek birimine denk zenginlikte olduğunu belirlemektir. Bu karşılaştırmada uyulacak kurallar şöyle özetlenebilir:

1. Adaylara testteki soruları tek tek yöneltmek
2. Bütün soruları bu şekilde bitirmek
3. Bu sırada adaydan alınan doğru soruları saymak

Bu sırada alınan her doğru cevap, öğrencinin söz konusu yabancı dildeki, sözcük dağarcığının, eldeki son doğru cevap sayısından bir birim daha zengin olduğunu gösterir. Böyle bir testteki bütün sorulara cevaplar alınıp bunlar arasındaki doğrular sayısı bulununca, adayın o dildeki sözcük dağarcığının, doğru cevapların sayısı kadar “birim zenginliğine” denk olduğu kabul edilecektir. Böyle bir testte 36 maddeyi (soruyu) doğru cevaplamış olan bir adayın; 36 puana denk bir sözcük dağarcığı zenginliğine sahip olduğu kabul edilecektir.

Buna dayanarak bir adayın sözcük dağarcığı zenginliğinin sıfır puan (birim) bulunmuş olması, yani bu adayın yukarıdaki gibi bir testte yer alan sorulardan hiçbirini doğru cevaplayamaması halinde, bu adayın sözcük dağarcığında hiçbir sözcüğün bulunmadığı (onun hiçbir sözcüğü öğrenmediği) kabul edilebilir mi? Bu ancak, çok özel bir durumda böyle olabilir. Testteki her soru, gerçekten de bir sözcüğün öğrenilmiş olup olamadığını tam olarak belirleyebiliyor ve söz konusu dilde sadece bu test ile yoklanan sözcükler bulunuyorsa, yukarıdaki soruya “Evet” denilebilir. Ama gerçek bir dilde sadece böyle bir testle ölçülebilecek kadar az sayıda sözcük olabilir mi? Ya adayın, bazı sözcükleri öğrenmiş ama bu testte onlar yoklanmamış, başka sözcükler yoklanmışsa? O zaman böyle bir adayın sözcük dağarcığında hiçbir sözcük bulunmadığı söylenemez. Ölçekler arasındaki bu farkın ayrıntıları daha sonra ele alınacaktır (Özçelik, Ölçme ve Değerlendirme, 2016, s. 13-15).